Giriş
Hatır taşıması, bir kişinin herhangi bir maddi kazanç gözetmeden, başka birini aracına alarak ulaştırma hizmeti sunmasıdır. Bu tür durumlar çoğunlukla dostluk, yardım veya nezaket ilişkilerine dayanır. Türk hukukunda bu kavram, doğrudan bir yasa maddesiyle düzenlenmemiş olsa da, çeşitli kanun hükümleri ve içtihatlarla şekillenmiştir.
Hatır Taşımasının Koşulları
Hatır taşımasının geçerli kabul edilmesi için aşağıdaki şartların birlikte bulunması gerekir:
- Ücret alınmaması: Taşıyan, herhangi bir maddi karşılık almamalıdır. Alınan bir menfaat söz konusuysa taşıma ticari sayılır.
- Tarafların rızası: Her iki tarafın da taşıma işlemine açık veya örtülü biçimde onay vermesi gerekir.
- Taşınan lehine olması: Taşıma işlemi sadece yolcunun yararına yapılmalıdır.
- Aile fertlerinin kapsam dışı olması: Eş, anne-baba, çocuk gibi yakın aile üyelerinin taşınması genellikle hatır taşıması sayılmaz; bu durum ahlaki bir yükümlülük olarak değerlendirilir.
Hukuki Nitelik Üzerine Yaklaşımlar
Hatır taşımasının niteliği hakkında farklı görüşler mevcuttur:
- Sözleşmeye dayalı model: Bazı uzmanlar, bu taşımanın ivazsız bir sözleşme ilişkisi olduğunu belirtir.
- Haksız fiil esaslı görüş: Diğer görüşe göre, taraflar arasında hukuken bağlayıcı bir borç ilişkisi bulunmadığı için doğrudan haksız fiil hükümleri uygulanmalıdır.
- Karma yaklaşım: Uygulamada yaygın olarak benimsenen bu görüşe göre, hatır taşıması bir tür sözleşme gibi değerlendirilse de, sorumluluk genel hukuk kurallarıyla belirlenir.
Sorumluluk Ölçütleri ve Tazminat Uygulaması
Hatır taşımasında meydana gelen zararlar, Türk Borçlar Kanunu’nun genel hükümlerine göre değerlendirilir:
- Hakkaniyet indirimi: Mahkemeler, taşımanın karşılıksız ve iyilik temelli olması sebebiyle, zarar görenin talep ettiği tazminattan bir miktar indirim yapabilir. Bu oran genellikle %20 olarak uygulanır.
- Zorunlu olmayan indirim: Mahkeme, taşıyanın kusurunun yüksek olduğu durumlarda indirimi reddedebilir.
- Zamanaşımı süresi: Bu tür durumlarda hak talebi, TBK m.72’ye göre 2 yıl içinde yapılmalıdır. Olay tarihinden itibaren 10 yıllık genel süre de geçerlidir.
Karayolları Trafik Kanunu ile Bağlantısı
2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu’nun 87. maddesi, hatır taşıması halinde işletenin sorumluluğunu özel düzenlemeler yerine genel hükümlere tabi kılar. Bu, taşıyanın kusuru bulunmuyorsa sorumlu tutulmayacağı anlamına gelir. Ayrıca zorunlu trafik sigortası kapsamında sigorta şirketleri de bu taşımalarda sorumlu olabilir. Ancak mahkemede yapılan tazminat indirimi, sigortacının ödeme miktarını etkileyebilir.
Yargı Kararlarında Hatır Taşıması
Yargıtay, hatır taşımasına ilişkin birçok kararında tazminatta indirime gidilmesinin yerinde olduğunu belirtmektedir:
- Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, 30.04.2024 tarihli, 2022/9164 E., 2024/4008 K. sayılı kararında, arkadaşını ücretsiz olarak taşıyan bir sürücünün karıştığı kazada, hatır taşımasının varlığı kabul edilmiştir. Mahkeme, sürücü ile taşınan kişi arasında ücret ilişkisi bulunmadığını, taşımanın tamamen dostane bir zeminde gerçekleştiğini belirterek, tazminatta %20 oranında hakkaniyet indirimi yapılmasının hukuka uygun olduğuna karar vermiştir. Bu karar, özellikle arkadaş taşımasında hatır ilişkisinin ispatlanmasının gerekli olmadığını, hayatın olağan akışına göre taşımanın ücretsiz gerçekleştiğinin kabul edilebileceğini göstermektedir.
- Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, 16.10.2024 tarihli, 2024/4873 E., 2024/9788 K. sayılı kararında ise, ölen kişinin eski eşi tarafından taşındığı olayda farklı bir yaklaşım benimsenmiştir. Yargıtay, bu olayda taşımanın aralarındaki ilişkinin niteliği ve özel şartları nedeniyle hatır taşıması sayılmayacağını belirtmiş, bu nedenle hatır indirimi uygulanmasının yerinde olmadığına karar vermiştir. Bu örnek, hatır indiriminin her taşıma ilişkisine otomatik olarak uygulanmayacağını, olayın somut koşullarına göre değerlendirme yapılması gerektiğini ortaya koyar.
- Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, 23.05.2024 tarihli, 2024/2127 E., 2024/5223 K. sayılı karar ise hem hatır taşıması hem de müterafik kusur indiriminin bir arada değerlendirildiği dikkat çekici bir karardır. Mahkeme, hem taşımanın hatır ilişkisine dayandığını hem de yolcunun kusurlu davranışının bulunduğunu kabul etmiş, ancak tazminat indiriminin sıralaması bakımından hata yapıldığını belirtmiştir. Yargıtay’a göre önce hatır indirimi yapılmalı, ardından müterafik kusur oranı düşülmeli ve en son sigorta şirketinin sorumluluğu çerçevesinde kalan tutar belirlenmelidir. Bu karar, tazminat hesaplamasında indirimin sırasının dahi yargısal denetime tabi olduğunu göstermektedir.
Değerlendirme ve Sonuç
Hatır taşıması, hukukumuzda özel olarak düzenlenmemiş olsa da, genel kurallar ve yargı kararları aracılığıyla uygulama alanı bulmuş bir müessesedir. Türk Borçlar Kanunu’nun genel ilkeleri ve Karayolları Trafik Kanunu'nun ilgili düzenlemeleri, bu tür taşımalarda sorumluluğun belirlenmesine imkân tanımaktadır.
Yargı uygulamaları ve öğretideki genel eğilim, bu tür taşımalarda taşıyanın kusuru olsa bile, zararın tamamından sorumlu tutulmaması gerektiği yönündedir. Böylece sosyal ilişkilerin sürdürülmesine katkı sunan hatır taşımasının, hukuki açıdan da dengeli bir yaklaşımla ele alınması amaçlanmaktadır.